از نخستین روزهای رقابتهای انتخابات ریاست جمهوری دوره چهاردهم تا امروز، پروژه وفاق ملی موضوع اصلی مسعود پزشکیان بوده است. تأکید او بر وفاق ملی در فضای سیاسی موضوعی کم سابقه نیست. پیش از این لزوم ایجاد پیوند نزدیک میان نیروها و جناحهای سیاسی از سوی افراد مختلف از جمله سایر رؤسای جمهوری به انحای مختلف مطرح شده بود که شاهد پیشنهاداتی از قبیل آشتی ملی، گفتمان فراگیر ملی و نظایر آن بودیم. اما نقطه تمایز رویکرد پزشکیان این بود که به جای جستوجوی وفاق در سطح کلان سیاسی یا میان احزاب و جناحهای سیاسی، بر محوریت اصلاح فرهنگی سیاسی و اخلاق با بازگشت به فرهنگ قرآن و نهج البلاغه به عنوان مبنای وفاق تأکید دارد. تا قبل از انتخابات دولت چهاردهم، راهبرد طرفداران وفاق برای خروج از نزاع سیاسی میان جناحهای درگیر مواردی چون تشکیل احزاب، عقبنشینی یکی از طرفهای درگیر در منازعه سیاسی یا توافق بر سر مسائلی مانند توسعه اقتصادی یا حل مسائل معیشتی مردم بود. پزشکیان ریشه نزاع سیاسی را به اخلاق حاکم و رفتار بازیگران سیاسی بازگرداند. از نظر او میتوان برای تحقق سند چشمانداز، برنامه هفتم و فرامین رهبری به وحدت رسید؛ مشروط بر آن که در اخلاق سیاست ورزی بازنگری کنیم. او صراحتاً به مسئولان گفت برای حل مشکل، به خود برگردید؛ تقوی پیشه کنید تا اختلافات حل شود؛ «فَاتَّقُواالله وَأَصْلِحُوا ذَاتَ بَینِکمْ»؛ «از خدا پروا دارید و با یکدیگر سازش کنید.» «وَلَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِیحُکمْ وَاصْبِرُوا إِنَّالله مَعَ الصَّابِرِینَ»؛ «با هم نزاع نکنید که سست شوید و مهابت شما از بین برود و صبر کنید که خدا با شکیبایان است.» (انفال: 46). نزاع باعث از بین رفتن توان حل مسائل و ناپایداری در حرکت جمعی میشود.
این دیدگاه که راهحل را در اخلاق و فرهنگ جستوجو میکند، در انتخابات پیروز شد و راهبرد وفاق را در انتخاب اعضای کابینه معنا بخشید و مصداق آن را آشکار ساخت. اکنون نیز با همین رویکرد موفق شد به مسأله دامنهدار رفع فیلترینگ و قانون حجاب مواجههای متفاوت ارائه دهد. این رویکرد که ریشه مسأله و راهحل را در فرهنگ و اخلاق دنبال میکند، در پروژههای بعدی پزشکیان نیز حاکم خواهد بود. در این رویکرد سیاست و هر کنش اجتماعی غیراخلاقی به ابزاری برای منافع فردی و گروهی تبدیل نمیشود و اخلاق، بهعنوان یک نیروی مؤثر، میتواند سیاست و جامعه را از این انحراف نجات دهد.
پروژه دوم مسعود پزشکیان «توسعه یا عدالت منطقهای» است که در امتداد مستقیم پروژه وفاق ملی قرار دارد. وفاق تنها یک موضوع سیاسی که در انتخاب مدیران خود را آشکار میسازد، نیست بلکه وفاق توافق بر سر مسائل جمعی از جمله عدالت منطقهای است. در تمام سخنرانیهای استان خراسان شمالی پزشکیان، توسعه منطقهای البته با رویکردی متفاوت محور مباحث او بود. توسعه منطقهای مانند وفاق مسأله تازهای نیست. همه رؤسای جمهوری بر توسعه متوازن منطقهای تأکید داشتند. یکی در ساخت پتروشیمی، یکی در تمرکززدایی و یکی در انتقال پایتخت راهحل را جستوجو میکرد. به طور قطع پروژههایی از قبیل ایجاد طرحهای عمرانی منطقهای و تمرکززدایی برای توسعه منطقهای ضروری است. اما این سیاستها نافرجام بودهاند، زیرا هر پروژه اداری و اقتصادی بدون یک نیروی پیش برنده اجتماعی و سیاسی ناکام خواهند ماند. پزشکیان مسأله توسعه منطقهای را به عنوان پروژه جدید خود انتخاب کرده است و شرط اول را تغییر نگاه میداند. رئیس جمهوری بارها خطاب به فرهیختگان، فعالان اقتصادی و مسئولان اداری در استان خراسان شمالی اعلام کرد که باید «ابتدا نگاه خود را تغییر دهیم.» اگر در پروژه وفاق ملی به نقد فرهنگ مسئولان و دور شدن آنان از اخلاق دینی پرداخته شود، در پروژه توسعه منطقهای هم نقد فرهنگ عمومی با ظرافت ویژهای دنبال میشود.
او با بیان تجربه خود در ریاست دانشگاه علوم پزشکی تبریز گفت: «زمانی موفق شدم که دل از کمک تهرانیها بریدم. برای 40 میلیون تومان به اتاقهای وزارتخانه رفتم، اما بعد به خودم و به مردم برگشتم و آن وقت بود که موفق شدم شش ماهه بیش از 600 خانه بهداشت، آن هم بدون بودجه بسازم.» او اشعار اقبال لاهوری را خواند که در آن مسأله اصلی نگاه غلط است و نقطه آغاز، تغییر نگاه است:
همچو آیینه مشو محو جمال دگران
از دل و دیده فرو شوی خیال دگران
آتش از ناله مرغان حرم گیر و بسوز
آشیانی که نهادی به نهال دگران
در جهان بال و پر خویش گشودن آموز
که پریدن نتوان با پر و بال دگران
همانطور که در این ابیات زیبای اقبال میخوانیم، برای دستیابی به وضعیت بهتر باید محو جمال دیگران نباشیم، بال و پر خویش را بگشاییم تا بتوانیم پرواز کنیم. از یک رئیس جمهوری انتظار میرود از بودجه و منابع مالی که در اختیار استانها قرار میدهد، گزارش دهد. اما پزشکیان میداند مسأله بودجه فرع است و تا زمانی که نگاه تغییر نکند، بودجه مانند آبی است که به شورهزار میرود. از همین رو بود که میگفت «برای هر مشکلی صدها راهحل وجود دارد، به شرط آنکه با هم بنشینیم، تجربهها را به اشتراک بگذاریم و راهحلها را پیدا کنیم. دولت آماده است هر امکانی که در اختیار دارد برای رفع مشکلات مردم به کار گیرد، اما توسعه واقعی آن نیست که ذخایر طبیعی را تخریب کنیم و زندگی خود را به هم بریزیم.»
توسعه منطقهای و عدالت در فضای آموزشی که موضوع دیگر یک نشست ملی در استان خراسان شمالی بود هم نیازمند این تحول اخلاقی و فرهنگی است. تغییر نگاه مقدمه واجب عدالت منطقهای و عدالت آموزشی است. اما علاوه بر آن شروط دیگری دارد تا واقعیت را تغییر دهد. فرهنگ و اندیشه بزرگترین عامل تحول است، البته زمانی که در بستر مناسب بنشیند. اگر پروژه وفاق ملی تاکنون دستاورد داشته است، به این علت بود که در ایام انتخابات مردم پیام وفاق را شنیدند و بر این باور بودند که میتوانند در سرنوشت خود نقشآفرینی کنند. پروژه توسعه منطقهای و عدالت در فضای آموزشی نیازمند این دو است؛ از یک سو باید این پیام به مردم انتقال داده شود و از سوی دیگر به مردم مجال داده شود تا فضای موجود را تغییر دهند.
موضوع توسعه منطقهای که یک ابرپروژه اداری و اقتصادی در ایران است، تاکنون آرزویی بوده که هر روز از آن دورتر شدهایم. وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در گام اول راهبرد ششگانهای را برای توسعه متوازن منطقهای ابلاغ کرد. اما بخوبی میدانیم این راهبرد ششگانه مانند سایر پروژههای اداری تنها به شرط تغییر نگاه موفق خواهد شد. اندیشمندان، هنرمندان و صاحبان رسانه در تغییر نگاه کامیابترند و مدیران اجرایی باید بتوانند از فرصتی که تغییر نگاه فراهم میسازد، آرزو را به واقعیت تغییر دهند. برای بهبود وضعیت به این هر دو نیازمندیم. تغییر نگاه بدون مدیران اجرایی مشارکتپذیر و مردم مشارکتجو به تعبیر نیما یوشیج به «گندمی میماند که بر سنگی افتاده است.» اما تغییر نگاه گام اول است. به قول «واتسلاو هاول» رئیس جمهوری فقید کشور چک «گویید حرف به چه کار میآید؟ حرف همه چیز است، حرف قدرت تغییر است.» پزشکیان با نقد فرهنگ عمومی و نقد اخلاق سیاسیون و ارائه تفسیر متفاوت از اقامه نماز راه جدیدی را گشوده است. عینیت بخشیدن به این جهاد تبیین وظیفه همه ماست.
این نگاه، نیازمند همراهی همه ذینفعان؛ از نخبگان و دانشگاهیان گرفته تا مردم عادی است. تنها از طریق پیوند فرهنگ و سیاست است که میتوان تغییراتی ایجاد کرد که ریشهدار و ماندگار باشد. وظیفه همه ما دولتمردان نیز این است که شواهد این گفتمان را در حوزه عمل بسازیم و روایتش را به مردم ارائه کنیم. پزشکیان، با این رویکرد، الگویی جدید از سیاستورزی مبتنی بر اخلاق و توسعه ارائه داده است؛ الگویی که اگر بهدرستی اجرایی شود، میتواند افقی روشن برای ایران ترسیم کند. راهی که آغاز شده، دشوار است، اما با هم، میتوانیم تغییرات بزرگی را رقم بزنیم که نهتنها امروز، بلکه آینده کشور را متحول کنیم.